In het Historisch Centrum Limburg, het vroegere Minderbroedersklooster, aan de Sint-Pieterstraat is een kapel met de naam Sterre der Zee. Bij het horen van deze naam denkt een ieder gelijk aan het in Maastricht zo bekende genadebeeld dat in de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek staat. Minder bekend is echter dat dit beeld oorspronkelijk afkomstig is van de Minderbroederskerk en daar gestaan heeft in de kapel die in 1996 de naam Sterre der Zee kreeg.
Hoe is de naam, Sterre der Zee, te verklaren? Deze naam is door een verbastering ontstaan. In vroeger tijden werd naar de betekenis van de naam Maria gezocht. Maria is in het Hebreeuws Mirjam.'Mir' betekent druppel en 'jam' zee. De betekenis was zodoende 'druppel der zee'. In het Latijn is dat Stilla Maris. Stilla werd al snel Stella Maris, Sterre der Zee.
mariaverering
De Minderbroeders hadden een speciale verering voor Maria. Dat wisten ook de leerlooiers die al tijdens de bouw van de huidige Minderbroederskerk, zo rond 1300, een Mariabeeld schonken aan de Minderbroeders. In het begin van de 15e eeuw richtten zij een speciale kapel in voor de Mariaverering. Enige tijd later, in 1464, trad ridder Nicolaus Harlaer in in de Orde van de Franciscanen. Hij schonk toen het beeld dat later, aan het einde van de 17e eeuw, de naam Sterre der Zee zou krijgen.
Het beeld kon lange tijd rustig staan in de Mariakapel. Dat verandert als de 80-jarige oorlog uitbreekt (1568-1648). Ook Maastricht krijgt haar deel van het oorlogsgeweld. 1579 is een bekend jaartal voor de stad. In dat jaar herovert Parma, de landvoogd van Philips II, Maastricht. Bij deze herovering werd ook het Minderbroedersklooster zwaar beschadigd. Het stadsbestuur schoot de Minderbroeders te hulp door hen een groot bedrag te schenken om het gebouw te herstellen. Bij die gelegenheid werd er ook een barokke lichtkoepel op het dak van de kapel geplaatst. Dat niet alleen, maar een paar jaar later, in 1624, schonk het bestuur van de stad ook een rijk versierd altaar aan de Minderbroeders.
De kapel moet er daardoor in die tijd prachtig hebben uitgezien. Het altaar en het door ridder Harlaer geschonken Mariabeeld vormden een eenheid. Het geheel stond tegen de oostmuur van de kapel en zal er hebben uitgezien zoals afgebeeld op bijgaande tekening van Philippus van Gulpen.
het beeld
Met het gezicht naar het altaar is helemaal bovenin, in het midden, naar alle waarschijnlijkheid Jozef te zien. Links en rechts staan twee stadsengelen met een schild. Op dat schild staat een ster afgebeeld, de stadsster, een teken dat het een geschenk is van het stadsbestuur.
Daaronder, aan de zijkanten, staan twee beelden uit het Oude Testament. Links is koning David te zien. Over hem bestaat geen twijfel. Hij strekt zijn armen uit alsof hij een harp of lier vasthoudt. Maar het andere beeld blijft een vraagteken. Dat is mogelijk Mozes, maar Mozes herken je vrijwel altijd aan de hoorntjes op zijn hoofd. Deze hoorntjes zijn ontstaan door een vertaalfout in vroeger eeuwen. In plaats van dat het gezicht van Mozes licht uitstraalt omdat hij God had gezien, is het woord dat licht betekent met hoorntjes vertaald. Maar hij hoeft niet met hoorntjes afgebeeld te zijn, met andere woorden het beeld zou toch Mozes kunnen zijn.
Anderen denken dat het beeld Salomon moet voorstellen. Het boek in zijn handen duidt dan op de wijsheid van koning Salomon. U kent ongetwijfeld zijn bekendste rechtspraak, het Salomonsoordeel. Twee vrouwen komen bij hem om raad. Beiden zeggen de moeder te zijn van een pasgeboren kind. Koning Salomon zegt dat hij het kind in tweeën laat hakken zodat de helft krijgt. Waarop de ene moeder zegt dat prima te vinden en de ander het antwoord geeft het kind dan maar liever aan die andere vrouw te willen geven. Koning Salomon wijst het kind dan toe aan de vrouw die dit laatste antwoord gaf, want dat is natuurlijk de echte moeder.
Dan zijn er nog twee kleinere engeltjes, die voor zover bekend, geen verdere betekenis hebben. Daaronder twee figuren van de Orde van Franciscanen, waarvan één de stichter van de orde, Franciscus van Assisië, voorstelt en de ander Bonaventura. Bonaventura heeft onder andere een biografie over Franciscus geschreven. En dan in het midden het Mariabeeld met kind in de rechterarm. In werkelijkheid draagt zij het kind op de linkerarm.
geen genot
Heel lang hebben de Minderbroeders niet van hun herstelde klooster met mooie kapel kunnen genieten. Door allerlei politieke verwikkelingen tijdens de 80-jarige oorlog hebben de Minderbroeders in het jaar 1639 de stad moeten verlaten. Zij namen het Mariabeeld en het altaar mee. Door een latere oorlog en andere politieke verwikkelingen kwamen beiden (Mariabeeld en altaar) zo eind 17e eeuw terug in Maastricht. Rond deze tijd is de naam Sterre der Zee in gebruik gekomen.
Het is bekend dat het Sterre der Zeebeeld in het tweede Mindersbroedersklooster op de Minderbroedersberg heeft gestaan. Na de opheffing van dit klooster in de Franse tijd (1796-1814) is het beeld in 1804 bij de Sint-Nicolaaskerk ondergebracht. Toen de Sint-Nicolaaskerk werd afgebroken is het beeld in 1837 verhuisd naar de Onze-Lieve-Vrouwekerk en daar heeft zij haar huidige rustplaats gekregen.
en nu?
Het bijbehorende altaar dat in 1624 door het stadsbestuur aan de Minderbroeders was geschonken heeft lange tijd in het klooster van de Nieuwenhof gestaan, totdat het opeens was verdwenen. In de jaren 90 van de vorige eeuw herkende Peter te Poel, conservator van het Bonnefantenmuseum en groot kenner van Middeleeuwse beelden, in het depot van dat museum de beelden van een tekening.
Hij wist gelijk dat deze in het vroegere Minderbroedersklooster thuishoorden. Het Minderbroedersklooster werd in deze jaren flink gerestaureerd. Bij die restauratie gold de 1%-regeling, dat wil zeggen dat 1% van het restauratiebedrag uitgegeven mocht worden aan een kunstwerk. Voor dit kunstwerk werd de Amsterdamse kunstenaar Cornelis Rogge benaderd. Hij koos als vormgeving 'de boom van Jesse'.
Met de boom van Jesse wordt de afstamming van Jezus aangegeven. Opvallend is dat de beelden niet naar binnen, waar toch geacht wordt dat daar het Mariabeeld stond, maar van het midden weg kijken. De kunstenaar heeft een eigen interpretatie aan de setting van de beelden gegeven. De beelden zijn door de 1%-regeling gelukkig voor de toekomst behouden gebleven. Dat niet alleen, het allermooiste is toch wel dat de beelden op hun oorspronkelijke plaats, waar ze thuishoren, zijn teruggebracht.
auteur
Willemien Schouten
bronnen
- Dingemans, de Oude Minderbroeders;
- Evers, De Minderbroedersberg;
- De la Haye, Onze Lieve Vrouwekerk I;
- Offermans, De Nieuwenhof
U kunt ook de originele archiefsprokkel 'De Sterre der Zeekapel in de Minderbroederskerk' (PDF) downloaden.