In 1881 werd in het Oude Minderbroedersklooster aan de Sint Pieterstraat in Maastricht het Rijksarchief in Limburg geopend. Sindsdien is er op deze locatie een archiefdienst gevestigd. Toch is dit niet de eerste, noch de oudste archiefbewaarplaats van Nederland. Wel stond de eerste archiefbewaarplaats “in Nederland” in Maastricht.
Voor 1881 had Limburg in 1866 als laatste provincie van Nederland (met uitzondering van Flevoland) een provinciearchivaris aangesteld. Heel vreemd is dat niet, aangezien Limburg pas sinds 1839 onderdeel uitmaakt van het Nederland zoals wij dat kennen.
Het ontstaan van dit soort provinciearchieven kwam voort uit de Franse tijd. Het landelijke Rijksarchief was na deze periode een voortzetting van de in 1802 aangestelde 'archivaris der Bataafsche Republiek', een aanstelling die als begin wordt gezien van het openbaar archiefwezen in Nederland.
Nog voordat de Bataafsche Republiek werd uitgeroepen was het gebied dat nu Nederlands Limburg is reeds onderdeel van de Eerste Franse Republiek. Het gebied maakte onderdeel uit van ofwel het Departement Roer (o.a. Sittard en Venray) ofwel het Departement Nedermaas (o.a. Maastricht, Roermond en Venlo). De archieven van het Departement Nedermaas worden inmiddels beheerd door het Historisch Centrum Limburg als voortvloeisel uit het voormalig Rijksarchief in Limburg. De archieven van het Departement Roer worden bewaard in het Landesarchiv Nordrhein-Westfalen in Duisburg.
omwentelingen
De komst van de Fransen aan het eind van de achttiende eeuw betekende een grote omwenteling voor het bestuur en de rechtspraak. Ook de verregaande secularisatie valt daaronder.
Oude instellingen die in de middeleeuwen waren ontstaan verdwenen nagenoeg van de ene op de andere dag. Kapittels en kloosters kregen zware belastingen te verduren. Veel werden opgeheven en hun bezittingen werden genationaliseerd. Jacques van Rensch schrijft hierover:
“De omwentelingen op kerkelijk en wereldlijk gebied hadden ook grote gevolgen voor de archieven van de opgeheven instellingen. In Frankrijk werd na de revolutie van 1789 ruwweg onderscheid gemaakt tussen stukken van blijvende waarde en ‘nutteloze’ papieren. Tot de eerste categorie hoorden papieren behorend bij de door de overheid geseculariseerde goederen, verder de documenten van rechterlijke en bestuurlijke instellingen die konden dienen als bewijs voor eigendomsrechten van burgers en de ‘gedenkstukken’ voor de geschiedenis, kunsten en wetenschappen.”
Dat dat nogal wat ruimte voor interpretatie laat realiseerden de Fransen zich ook. Om die reden ontstond een door de overheid georganiseerde archiefzorg op nationaal, regionaal en lokaal niveau. Dat klinkt leuk op papier, maar de praktijk bleef chaotisch. Veel is in (maar ook al vóór) die periode verloren gegaan of verspreid geraakt.
wet van 5 brumaire V
Niettemin ontwikkelde het archiefwezen zich in die tijd wel. Zo kreeg het archiefwezen bij wet van 7 messidor II (25 juni 1794) een formele grondslag. Deze wet voorzag in enkele basale regels over wat te bewaren en wat te vernietigen.
Zo mocht door deze nationaal wet ieder document dat betrekking had op feodaliteit en de macht van de adel worden vernietigd. Tegelijkertijd regelde deze wet ook dat archiefbewaarplaatsen openbaar dienden te zijn. Daarnaast voorzag deze wet in de aanstelling van deskundigen die moesten bepalen wat er bewaard diende te worden.
Ruim twee jaar later, op 5 brumaire V (26 oktober 1796), volgde echter nog een wet. Hierin werd geregeld dat die deskundigen – ook wel een triagecommissie genoemd – op departementaal niveau dienden te worden aangewezen. Zo kreeg Maastricht als hoofdstad van het departement Nedermaas in 1796 formeel een archiefbewaarplaats met eigen triagecommissie.
triage
Dit Bureau de Triage werd ondergebracht in het gebouw van het departementaal bestuur aan de Bouillonstraat. Vanaf februari 1798 huisde het bureau ook in de oude proosdij van het kapittel van Sint-Servaas, ten westen van de Sint- Servaaskerk. De eerstgenoemde plek was daarnaast de plaats waar archieven van opgeheven instellingen over het algemeen werden binnengebracht, maar geregeld werd er ook materiaal opgeslagen bij de Nationale Domeinen.
Dat laatste kwam hoofdzakelijk doordat het de taak van de triagecommissie was om nationale eigendommen veilig te stellen. Archiefstukken werden hierbij verdeeld over twee stapels: ‘te vernietigen’ en ‘te bewaren’. Bijzondere kennis voor hun werk hadden de commissieleden overigens niet. “Ze hadden soms grote moeite met het ontcijferen van paleografische teksten (‘indéchiffrables’) en ook de chaos waarin de archieven verkeerden, bemoeilijkte hun werk”, aldus Van Rensch.
bewaarplaats
Als gezegd werd het Bureau de Triage ondergebracht in het gebouw van het departementaal bestuur aan de Bouillonstraat. Dit gebouw was niets minder dan het Oude Gouvernement dat aan deze straat gelegen was.
In 1777, dus enkele jaren voordat de Fransen de stad overnamen, was dit gebouw nog ingrijpend verbouwd onder leiding van architect Mathias Soiron. Hierbij kreeg het pand onder andere een geheel nieuwe voorgevel. In de decennia hierna heeft het pand altijd een bestuursfunctie gehad. Dat duurde tot 1929. Toen werd besloten om het gebouw te slopen ten faveure van een nieuw provinciehuis, het huidige Oude Gouvernement.
en de archieven?
De Fransen hebben met hun wetgeving, archiefbewaarplaatsen en selectiecriteria het archiefwezen van onze provincie gevormd. Door hun striktheid zijn we hetgeen dat is overgebleven meer gaan waarderen. Dat overgeblevene is in de tweede helft van de negentiende eeuw de basis gaan vormen voor wat thans aan Limburgse archieven uit het ancien régime bewaard is gebleven.
Tel daarbij het archief van het departement Nedermaas uit de periode 1794-1815 op en je hebt de fundamenten van het Rijksarchief in Limburg te pakken.
auteur Job Nijssen
bronnen
- J. Van Rensch, ‘Tussen ‘vandalisme’ en ‘la manie de tout conserver’: Limburgse archieven in een revolutionaire tijd’, In: Tijdschrift voor Geschiedenis, 133, III (november 2020), 499-522. DOI:
- J. Lemmens, ‘Archiefselectie in de Franse tijd. Het ‘bureau du triage des titres et papiers’ in het departement Nedermaas 1798-1803’ in: PSHAL, 142 (2006) 253-286.
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Oud_Gouvernement (geraadpleegd op 21 oktober 2021)
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Rijksarchief_(Nederland) (geraadpleegd op 21 oktober 2021)
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Regionaal_Historisch_Centrum_Limburg (geraadpleegd op 21 oktober 2021)
afbeeldingen
- Schilderij Guillaume Franquinet: HCL Beeldbank, Auteur onbekend, fotocollectie GAM, nr. 18667.
- Notulen Triagecommissie: Frans Archief, archiefcode 03.01, inventarisnummers 2237.
- Opsomming stukken depot Sint-Servaas: Frans Archief, archiefcode 03.01, inventarisnummers 2239.
- Tekening Bouillonstraat met het oude Gouvernement, 1850: HCL Beeldbank, auteur Philippe van Gulpen, collectie Van der Noordaa, ID: CVDN 491.
zie ook:
- Archief van het “Bureau ‘Titres et papiers’”, onderdeel van het Frans Archief, archiefcode 03.01, inventarisnummers 2236-2248.
- Verzameling tekeningen van monumenten, plattegronden, kunstvoorwerpen en objecten (waaronder veelal meubels) uit Limburg en omstreken, 18de en 19de eeuw. Getekend door Mathias Soiron. Bron: Handschriftencollectie (voormalig) Rijksarchief Limburg (13e-20e eeuw), archiefcode 18.A, inventarisnummer 100-10-100.